Selasa, 11 Juli 2017

papel koperativa ba desenvolvimentu nasional iha timor leste

PAPÉL KOPERATIVA BA DEZENVOLVIMENTU NASIONÁL TIMOR LESTE

(MINI TEZE)

Mini Teze Ida-Ne’e Halo Hanesan Kritéria Ida Hodi Hetan Sertifikadu Eskola Sekundária Cristal


 


Pelo :
FRANCISCO DOS REIS







ESCOLA SECUNDÁRIA CRISTAL DÍLI
PROGRAMA CIÊNCIA SOCIAIS E HUMANIDADES 12OANO/TURMA- 1
ANO LECTIVO 2017



PÁJINA ASEITASAUN

Títulu : PAPÉL KOPERATIVA BA DEZENVOLVIMENTU NASIONÁL TIMOR LESTE


Prepara Husi: FRANCISCO DOS REIS




Aseita ona hosi :
Profesor Orientador



Zelio da Conceição Freitas, ST





Koñesimentu Husi
Diretór Eskola


Rafael Sávio, S.Pd.,MM







PÁJINA LEGALIZASAUN

Titulu : PAPÉL KOPERATIVA BA DESENVOLVIMENTU NASIONÁL TIMOR-LESTE

Mini teze ida-ne’e defende ona iha ezaminadór nia oin iha loron 28 de Junho de 2017 no konsidera prense ona kritériu.

Prepara husi :
Francisco dos Reis



Professor Ezaminadór




(   Olimpio soares   )




Professor Moderdór




(  Jaime A. Ximenes   )



Professor Orientador




( Zelio da Conceição Freitas, ST )

Konesimentu Husi Diretor Eskola




( Rafael Savio, S.Pd.,MM )



PREFÁSIU

Agradese wain ba Aman Maromak ne’ebe haraik ona espiritu matenek, grasa no domin wain mai ha’u, hodi ha’u bele halo miniteze ida ne’e ho diak no bele too remata. Maske iha dezafius barak ne’ebe ha’u nain enfrenta durante halo teze ida ne’e, maibe ho grasa ida ne’ebe rohan laek husi nai, konsege ha’u bele halo teze ne’e to hotu. No topiku ne’e nia naran : PAPÉL KOPERATIVA BA DEZENVOLVIMENTU NASIONÁL TIMOR LESTE
Ha’u mos rekonese katak mini teze ida ne’e sei falla barak, tan ba ita hotu hatene katak wainhira ita halao buat ruma ka halo buat ruma  sei akontese uluk ida aat ne’e mak foin ba diak no husi sala mak sei ba los, ho nune’e ha’u husu ba lee no rona nain sira nia kritika no sugestaun hodi iha estudu tuir mai ha’u bele halo ona teze ho diak liu tan.


Dili, 28 de Junhu de 2017
Hakerek-Nain


(    Francisco dos Reis    )








AGRADESIMENTU

Ho fuan no laran tomak ha’u hakerek nain husu agradese ba :
            Aman Maromak ne’ebe haraik espiritu matenek, grasa no domin mai ha’u, hodi halo mini teze ida ne’e ho  diak no too remata.
            Ba familia tomak,liu liu ba inan aman ne’ebe mak ha’u hadomi liu ne’ebe
 mak sempre fo nia suporta no domin ba ha’u durante ha’u halo ha’u nia mini teze ida ne’e :
1)      Director Executivo Cristal Sr. Dr. Agostinho dos Santos Gonçalves, L.Eco., MM
2)      Director da Escola Escola Secundaria Cristal Sr. Rafael Sávio, S.Pd.,MM
3)      Professora da Turma Sra. Lucia Soares, L.Ed
4)      Professor Orientador Sr. Zelio da Conceição Freitas, ST
5)      No ba professor no professora sira hotu  neebe fo hanoin no tulun hodi halo mini teze ida-ne’e
6)      kolega Terseiru Anu sira tomak, nomos ba kolega/alin primeiru anu no segundu anu sira hotu.
7)      No ikus liu ba eskola ne’ebe mak ha’u hadomi CRISTAL







ÍNDISE

PÁJINA TÍTULU ............................................................................................................. I
PÁJINA ASIETASAUN ................................................................................................. II
PÁJINA LEGALIZASAUN ........................................................................................  III
PREFÁSIU ....................................................................................................................  IV
AGRADESIMENTU ...................................................................................................... V
ÍNDISE ............................................................................................................................ VI
KAPÍTULU I INTRODUSAUN
1.1. Antesendente................................................................................................................ 1
1.2. Formulasaun problema ................................................................................................. 2
1.3. Objetivu ....................................................................................................................... 2
1.4. Benefisiu ...................................................................................................................... 3
1.5.Limitasaun problema...................................................................................................... 3
KAPITULU II ELABORASAUN
2.1. Papel koperativa ba dezenvolvimentu ekonomia Timor Leste ....................................  4
2.2. koperativa hanesan fonte ba politika dezenvolvimentu nasional Timor Leste............. 7
2.3. referensia dadus kona papel koperativa ......................................................................  8
2.4. vantajen no dezvantajen ............................................................................................ 10
KAPÍTULU III LIAN NAKTAKAN
3.1. Konkluzaun................................................................................................................. 11
3.2. Sujestaun .................................................................................................................... 11
BIBLIOGRAFIA   





KAPITULU  I
INTRODUSAUN
1.1       Antesedente
Koperativa iha papel importante nu’udár pilar ida husi dezenvolvimentu ekonomia iha nasaun ida nia laran, hanesan Timor Leste nu’udár nasaun ida foin ukun-An iha era Globalizasaun nia laran hasoru hela dezafiu oi-oin tan ba dinamiku movimentu dezenvolvimentu ekonomia ne’ebe mosu kompetisaun no la saudavel tan ne’e tengki ezizi nasaun foun ida ne’e hodi hamosu strategia, modelu oi-oin hodi nune’e bele minimiza dezafiu hirak ne’ebe mak nasaun ida ne’e infrenta.
Seitor koperativa nu’udár sistema ki’ik oan ida ne’ebe asimila iha fileira economia nia laran hahú husi lala’ok, estoria no movimento mundial ne’ebe mosu ho espontanidade ideia koperativa ne’ebe sistematiku no ideoloziku ideia koperativa ne’e hodi responde situasaun ekonomia ne’ebe ema ida-idak hasoru, grupu ne’ebe ho rekursu ki’ik labele halo kompetisaun ho situasaun ekonomia ne’ebe kompetatif iha merkadu rai laran no merkadu Internasional iha kontekstu dinamiku Globalizasaun nia laran.
Hakerek Nai’n hakarak fo’o razaun kona ba argumentu ida ne’e katak “Koperativa nu’udár sistema ida” ho difinizaun katak nu’udár metodu ou estrategia hodi hetan objektivu.  Definizaun ida ne’e ita lori hodi haré ba koperativa ne’e rasik katak koperativa nu’udár metodu, modelu, ne’ebe estratejiku hodi responde nesesidade ekonomia urjente, ideia koperativa ne’e mosu tan ba impaktu husi revolusaun industria ne’ebe mosu iha Nasaun Timor-leste katak hamosu inspirasaun ida ba “Movimento Koperativa Mundial”, Nasaun Timor-leste konsidera koperativa nu’udár aimorik ida hodi kura problema ekonomia  mundial ba sira ne’ebe ho ekonomia ki’ik, haré husi mudança ekonomia mundial ne’ebe sempre la’o ho kompetisaun no la saudavel ho sira ne’ebe ekonomia ki’ik no sira ne’ebe ekonomia bo’ot hamosu reaksaun ba ema hotu liu-liu ba sira ne’ebe ekonomia ki’ik hodi konsentra liu iha seitor koperativa hodi muda sira nia kondisaun ekonomia ne’ebe sira infrenta, estrategia ne’e korektivu no mais apropriadu ba sira ne’ebe mak ho ekonomia ki’ik.
1.2        Formulasaun Problema
Basea husi antensedente iha leten ita bele haré problema barak ne’ebe mak bele mosu, maibe iha ne’e hakerek na’in atu diskute deit kona-ba :
1.      Halonusa papel koperativa iha Timor-Leste, liu-liu iha areia ekonomia.
2.      To’o iha ne’ebe ona Kontribusaun koperativa ba estadu kona-ba dezenvolvimentu nasional iha Timor Leste.
1.3    Objetivu
papel koperativa ba dezenvolvimentu nasional  mak hanesan tuir mai ne’e :
1.      Atu buka hatene kona-ba papel koperativa ba dezenvolvimentu nasional Timor Leste.
2.      Atu halo Analiza kona-ba Timor Leste "papel koperativa ba dezenvolvimentu nasional"
3.      Atu hakerek kona-ba Timor Leste "papel koperativa ba dezenvolvimentu nasional"
1.4       Beneficio
Beneficio ne’ebe mak hau hetan husi Mini Teze ida ne’e mak hanesan :
1.      Bele hatene klaru liu kona-ba papel koperativa iha nasaun ida nia laran, liu-liu ba dezenvolvimentu nasional no ajuda husi koperativa ba knaar estado ka governo.
2.      Hanesan trabalho ikus, ne’ebe mak fo husi Mestri ne’ebe fo mai Estudante hodi hatene klean liu tan kona-ba Timor Leste nia papel koperativa ba dezenvolvimentu nasional.
1.5   Limitasaun Problema
Husi esplikasaun sira iha leten bele haré problema barak ne’ebe mak bele mosu, maibe iha ne’e hakerek na’in atu diskute deit kona-ba :
Oinsa atu halo limitasaun ba papel koperativa iha timor leste liu-liu iha area ekonomia.



KAPITULU II
FUNDAMENTO TEORICO
2.1       Papel Koperativa Ba Dezenvolvimentu Ekonomia Timor Leste.
Estadu Timor Leste liu husi Guvernu kria oi-oin koperativa iha timor laran tomak hahú husi Nasional to’o iha area rural (Remotes) konsidera pilar ida ne’e. Maibe nia impaktu ba sustemtabilidade dezemvolvimento ekonomia komunitariu sei sai nafatin interogasaun bo’ot ida ba ita hotu tan ba hetan failansu barak liu-liu sai interogasaun ba Organizasaun Movimento Estudantes Timor Leste, tuir ami nia prespektiva katak dezemvolvimento nivel komunitariu sei minimu teb-tebes ho ida ne’e difisil ba ita atu hateten kresimentu dezenvolvimentu ekonomia nasional tan ba wainhira dezenvolvimentu ekonomia ho fileira makro ne’e sa’e tan ba sa’e mos husi dezemvolvimento ekonomia nivel komunitariu ho fileira mikro tuir ekonomikamente katak povu nia ekonomia sa’e mak foin bele hatene katak kresimentu ekonomia to’o iha ne’ebe ou sa’e ba pursentu hira.
Agora haré realidade iha teritoria Timor laran tomak liu-liu area rural (Romotes) dezenvolvimentu ekonomia komunitariu la la’o, komunidade nivel suco, Aldeia la organizadu Adminitrasaun suco ladun fungsiona, konhesimentu autoridade lokal minimu atu halo dezenhu ka planu dezenvolvimentu ekonomia komunitariu, rekursu hirak ne’ebe iha suco, aldeia Posto Administrativo ba To’o Munisipio ladun utiliza ho di’ak ida ne’e mak kuandu ita husik bebeik povu nia moris mak nafatin hela deit, agora realiadde emjeral sai dezafiu bo’ot durante ne’e mak hanesan: Rekursu Umanu, ne’e importante tan ba grupo koperativa, institusional sira, liderança komunitariu ladun iha kualidade, kapasidade no abilidade atu jere koperativa ne’e persiza atu hadia hikas, hodi nune’e kapasidade atu jere organizasaun koperativa bele efisiente no efectivu liu.
Hakerek Nai’n hakarak produz hanoin balun sobre alternativas ou metode hodi hasa’e kresimentu ekonomia komunitariu, atu hateten katak seitor koperativa hanesan meius apropriadu hodi responde lala’ok dezenvolvimentu ekonomia komunitariu ne’ebe sei minimu teb-tebes, dala barak ona Guvernu implementa ona koperativa iha teritoria Timor laran tomak liu  husi ministeriu dezenvolvimentu ekonomia Instituisaun durante fo’o fornesimentu ba komunidade liu-liu kapasitasaun ou treinamentu kona ba sustemtabilidade koperativa oinsa utiliza rekursus hirak ne’ebe iha hanesan: Rekursu humanu, Finançeiru, produsaun (rejultadu osan no Funan), material no seluk-seluktan.
Depois de implementasaun treinamentu, kapasitasaun hirak ne’e la iha kontinuasaun ho planu aksaun de implementasaun programa husi komunidade rasik tan ba falta de akompahamentu ou monitorizasaun husi guvernu tan ba ne’e laiha sustemtabilidade ba hirak ne’ebe guvernu fornese ona hanesan formasaun ka kapasitasaun  hodi dezemvolve sustemtabilidade koperativa iha futuru.
Tuir lolos monitorizasaun la’o depois de implementasaun koperativa inklui treinamentus hirak ne’ebe fo’o ba grupu koperativa tomak iha timor leste monitorizasaun importante ba guvernu hodi hatene komunidade ka grupu hirak ne’ebe iha interese hodi dezemvolve seitor koperativa atu nune’e ita bele hatene katak failansu, dezafiu komunidade nian no saida mak ita persiza kontribui hodi konsolida ou bele mos haluan seitor koperativa ida ne’e hodi garantia sustemtabilidade dezemvolvimento komunitariu, suporta finança, material, fasilita treinamentu tan no buka hatene difikuldades internal koperativa ne’ebe sira hari’i.
Maioria povu Timor Leste nia vida iha agrikultura ne’e katak sira sei la ses husi koperativa, no komunidade barak liu mak ho vida negosiu liu husi bisnis, forma grupo koperativa atraves ho sira nia kbi’it rekursus ne’ebe iha ida fali mos guvernu tengki haré seitor integradu sira hanesan seitor infrasktrutura, elektricidade hodi fasilita tipu produsaun ne’ebe grupu koperativa produz hodi lori ba merkadu no orientasaun produsaun ba merkaduria bele sufisiente hodi nune’e bele responde nesesidades komsumedores. Koalia kona ba dezenvolvimentu komunitariu sei la ses husi seitores koperativa ne’ebe bele hakbi’it komunidade ka grupu negosiu sira hodi moris mesak mos bele responde rasik sira nia ekonomia no sira nia bisnis ida ne’e nu’udár  dalan hodi formula dezenvolvimentu komunitariu.

2.2       Koperativa Hanesan Fonte Ba Politika Dezenvolvimentu Nasional iha Timor Leste.
Se ita harée husi parte pontudevista husi estadu ne’ebe fo apoiu ba progresu koperativa, buat ne’e la haree nu’udar objektivo ikus husi planu politika ba dezenvolvimentu nasional.
Iha tolu diferensa importante kona-ba koperativa hanesan fonte ba estadu, hanesan fonte  ba kbiit-rasik ne’ebe mak autonom husi membru sira no koperativa ne’ebe kontroladu husi nasaun :
1.  Koperativa hanesan fonte ka instrumento governo, iha-ne’ebe governo influensia ka kontrola organizasaun ida ne’e  direitamente no administras aunmente atu  aplika kargu-kargu espesial no aktividade-aktividade balun atu atinji aplikasaun politika no programa dezenvolvimentu.
2.  Koperativa hetan tetu husi governo hanesan instrumentu ba kbiit-rasik membru sira, no koko influensa la ho direitamente  para apoia importansia membru sira nia no atu estimula  impaktu-impaktu ne’ebe mosu ne’ebe mak iha relasaun ho dezenvolvimentu.
3.  Koperativa hetan kontrola husi nasaun , iha ne’ebe influensa ba administrasaun governo direitamente ba desizaun objektivo no foti desizaun esforsu iha organizasaun-organizasaun koperativa ha motuk ho nia aplikasaun.
Dala-barak akontese seitor-seitor  ne’ebe mak ema haree ho matan ikun ka ema haluha , husi  ator  ekonomia sira no moos  foti desizaun nain sira. Baibain buat ne’ebe mak hare ho matan sorin deik ne’e mak sira ne’ebe mak servisu iha negosiu kiik, mikro, mediu, no balun modelu empreza ne’ebe mak ladun hetan dalan , hanesan koperativa.
2.3 Referensia Dados kona-ba papel koperativa ba dezenvolvimentu nasional iha Timor Leste.
a. Definisaun Koperativa.
Koperativa siknifika katak  institusaun ka organizasaun ne’ebe mak moris husi  solidaridade tradisional no servisu hamotuk husi individu. Koperativa mos fo kontribusaun bo’ot ba dezenvolvimentu nasional iha parte barak, liu-liu parte ekonomia no parte seluk-seluktan.
Koperativa hanesan organizasaun negósiu ida propriadade no halao husi ema hirak ne’ebe mak iha importansia ka interese hamotuk. Koperativa platforma  aktividade bazeia husi prinsipiu lalaok ekonomia komunidade bazeia ba baze familia nian.
b. Prinsipiu Koperativa.
Prinsipiu Hitu Konaba Koperasi  mak hanesan :
1.      Ema hotu livre atu sai membru koperativa no laiha deskriminasaun.
2.      Operasaun koperativa sei kontrola husi membro ho demokratikamente.
3.      Partisipasaun ekonomia husi membro.
4.      Otonomia no independente.
5.      Edukasaun, formasaun no informasaun.
6.      Kolabora ho koperativa seluk.
7.      Iha interese ba komunidade.
Iha Gestão das koperativas, Planu estrategiku mak hanesan foti desizaun agora nia ba  koperativa ne’ebe mak sei realiza iha futuru. Prosesu foti desizaun iha organizasaun Koperativas Timor Leste tenke tetu ho rekursu, kondisaun agora no-mos predisaun ba kondisaun ne’ebe mak influenza koperativa iha tempo tui mai. Ita bele foti ezemplo Kondisaun agora iha ne’e.
Atu halo planu estrategiku iha koperativa maka organizador koperativa tenke haree ba aspetu 4  ne’ebe mak importante hanesan  futuru no predisaun, aspetu ambiente ne’ebe   husi internal ka eksternal, targetu ba oin no ikus liu estrategiku atu to’o targetu.
Organizasaun Koperativa institusaun-mente  tenke iha instrumentu organizasaun koperativa ne’ebe mak sai fonte atu to’o objektivo koperativa. Instrumentu fundamental ba planu estrategiku ne’ebe mak sei halo kompleta ba organizasaun ne’ebe mak tenke iha mak parametru-parametru idialismu baze hanesan; vizaun, misaun, goal, objektivo.
1.4     Vantagen Hosi Koperativa ba sosiedade Timor Leste
1.      Ajuda hasae rendimento no moris di’ak liu-liu ba membro no komonidade jeralmente.
2.      Ajuda hasae kapasidade halo negosio individualmente no ho komunidade.
3.      Ajuda  governo atu prepara campo de trabalho.
4.      Ajuda ba esforso atu hasae nivel moris nian.
5.      Halao moris economia ho democraticamente.

  

KAPITULU III
LIAN NAKTAKAN
3.1       Konkluzaun.
Timor Leste tenke buka estrategia ida ne’ebe adekuadu hodi dezemvolve sustemtabilidade ekonomia komunitariu mak hanesan meius ida hodi aseleira dezenvolvimentu komunitariu tan ba modelu ida ne’e kuaze nasaun hotu-hotu adopta hodi minimiza kestaun ekonomia rai laran no dezenvolvimentu komunitariu liu-liu nasaun sira kategoria terçeiro Mundial, ba timor leste konsidera koperativa importante tebes hodi tau importansia no toma aksaun tan ba konseptu ida ne’e hetan legalidade no lezitimidade husi komponentes tomak iha rai ida ne’e tan ba pilar ida ne’e hatu’ur ona iha konstituisaun RDTL (Republika Demokratika Timor Leste) artigu 138 fo’o garantia ba dezenvolvimentu ita nia koperativa.
Pozisaun koperativa hanesan jogador principal iha aktividade ekonomia iha sector barak, Provedór kampo de trabalho ne’ebe mak bo’ot.  Aktor importante iha dezenvolvimentu aktividade  ekonomia lokal no haberan komunidade . Kompozisaun merkadu foun no fonte inovasaun, no-mos kontribusaun atu guarda dasin selu-nian (neraca pembayaran) liu husi aktividade eksportasaun.
3.2       Sujestaun.
Bazeia ba konkluzaun iha leten, entaun hanesan hakerek na’in iha esperansa bo’ot katak koperativas bele fo valorizasaun hanesan buat ida ne’ebe mak importante iha prosesu dezenvolvimentu nasional. Hakerek na’in mo’os hatene katak sei falta buat barak iha makalah ida ne’e. Tan ba ne’e, Hakerek na’in espera sujestaun no kritiku ne’ebe mak bele desenvolve no halo perfeitu liu-tan makalah ida ne’e.




















BIBLIOGRAFIA
Antonio Ranjel , 2014. Koperativa ba desenvolvimento nasional iha Timor Leste,

papel koperativa ba desenvolvimentu nasional iha timor leste

PAP É L KOPERATIVA BA DE Z ENVOLVIMENT U NASION Á L TIMOR LESTE (MINI TEZE) Mini Teze Ida-Ne’e Halo Hanesan Kritéria Ida Hodi Het...